Wij spelen online roulette, pokeren of bedienen een slot machine. Er zijn echter ook mensen die dagenlang op zoek zijn naar het verhaal achter oude bord- en gokspellen. Het zijn onder andere historici, archeologen en antropologen.
Wie als buitenstaander een beetje inzicht in wil krijgen in oude bord- en gokspellen, lijkt in een doolhof terecht te komen. Veel geschiedenis van gokspellen blijft een mysterie, en dat geld ook voor bordspellen. Toch is het wel leuk er af en toe naar te kijken. Bord- en gokspellen zijn immers nauw verwant én de verre voorlopers van onze online spellen, oftewel iGaming.
Oude bord- en gokspellen, Tafl spellen
Eén van de type bordspellen waar relatief veel onderzoek naar wordt gedaan, zijn Tafl spellen. Dat zijn oude strategische spellen, vooral uit het noorden van Europa. Een van de discussiepunten onder wetenschappers, die onderzoek doen naar oude bord- en gokspellen, betreft de verspreiding van het spel over de verschillende landen. En de invloed die het daarbij had op de cultuur van een land.
De meeste onenigheid bestaat echter, en wellicht is dat vanzelfsprekend, over de spelregels. Dat komt onder andere doordat is voortgebouwd op ideeën uit het verleden. Terwijl anderen met eigen nieuwe ideeën komen of door nieuwe ontdekkingen andere gedachten krijgen.
Het woord Tafl
Bij het woord Tafl zullen Nederlanders al snel aan een tafel denken. Daarop lijkt het woord immers, waarbij slechts de letter e ontbreekt. En een tafel is de plek waarop wij onze bord- en gokspellen (met name kaartspellen) spelen. En het klopt, het woord tafl is Oudnoors voor tafel of bord; je zou dus ook kunnen spreken van tafelspel.
Martha Bayless, historicus aan de Universiteit van Oregon, deed veel onderzoek naar middeleeuwse spellen en de Oud-Engelse taal. Zij heeft meerdere woorden gevonden die verwijzen naar oude bord- en gokspellen. Vooral tafl (in het Oud-Engels taefl) en het Latijnse alea noemt zij als algemene woorden voor dobbelstenen, bordspellen met dobbelstenen en gokspellen (kansspelen).
Het Latijnse alea(m) zou volgens Susan Youngs, een andere historicus, verwijzen naar gokspellen. Oftewel ‘spelletjes van gevaar’ zoals het staat in een vertaling van de Romeinse historicus Tacitus, die kort na het begin van onze jaartelling werd geboren in het jaar 56. Hij schrijft onder andere over (bord)spellen die door Germanen werden gespeeld.
Enkele geleerden ontdekten in Wales een spel dat tawlbwrdd heette, wat letterlijk ‘werpbord’ betekent. Het is een spel dat met dobbelstenen werd gespeeld. In andere talen komen soortgelijke woorden voor waarin we met enige fantasie tafl herkennen. Soms met een toevoeging, zoals het genoemde tawlbwrdd. Daar lijken tafel en bord zelfs samengevoegd.
Van andere spelen, in naam of in spel lijkend op dat uit Wales, is onduidelijk of ze tot de familie van Tafl-spellen behoren. Terwijl er ook spellen zijn met andere namen die wel tot de Tafl spellen worden gerekend. Zoals Hnefi (= koningstuk) en Halatafi (= vosspellen).
Zo zijn er bij oude bord- en gokspellen nog veel meer dingen te vertellen over het woord Tafl. De discussie daarbij hangt vooral samen met de definitie en spelregels van Tafl spellen.
De spelregels
Zoals gezegd zijn de spelregels de grootste bron van discussie. Dat begon min of meer met de Zweedse botanicus Carl Linnaeus. Hij schreef in 1732 over zijn korte reis door Lapland en hij haalde daarbij ook de regels van Tablut aan, een Tafl-spel. Zijn in het Latijn geschreven opmerkingen werden in 1811 voor een tijdschriftartikel naar het Engels vertaald. Historici gebruikten Engelse tekst lange tijd, maar dat zette ze lange tijd op een dwaalspoor want de regels bleken onjuist.
Toch wordt nog altijd beweerd dat de meest complete spelregels zijn te vinden over Tablut. Een spel overigens dat nog tot de 18de eeuw in Lapland werd gespeeld. Terwijl de populariteit van Tafl-spellen, als strategische oude bord- en gokspellen, volgens de meeste historici al rond 1150 werd overgenomen door schaken.
Grofweg zou je kunnen zeggen dat schaken een tafl-spel is, een strategisch bordspel, of op zijn minst dat het moderne schaken daaruit is voortgekomen. De spelregels van schaken zijn tegenwoordig duidelijk. Dat waren de verschillende tafl-spellen vanzelfsprekend oorspronkelijk ook. Er is alleen te weinig documentatie over die regels bewaard gebleven. Dat geldt overigens ook voor de regels van schaken.
Schaken
De geschiedenis van schaken begint waarschijnlijk rond 600 na het begin van onze jaartelling. Vanuit het oude Perzië verspreidde het zich eerst naar het oosten, richting Japan en China. Later ging het naar het huidige Midden-Oosten en geleidelijk ook naar Noord-Europa. De versie die wij nu kennen ontstond rond 1480 in Frankrijk. Voor die tijd speelde de vrouw of koningin geen rol in het spel of was zelfs niet aanwezig. In de Franse versie van schaken kreeg ze pas de macht die ze nu heeft in het spel.
Er waren dus ook in de geschiedenis van schaken meerdere spelvarianten. En evenals wetenschappers geen zekerheid hebben over de verhalen rond tafl-spellen, hebben ze dat ook niet over schaken en andere oude bord- en gokspellen.
Archeologische vondsten
Maar dat schaken een tafl-spel is of daaruit voortkwam lijkt duidelijk. Tafl-spellen, waarschijnlijk vooral verspreid door Vikingen, worden gespeeld op een bord met vakken. Het vooralsnog kleinste spel heeft een veld met 49 vakken (7 x 7). Het is op verschillende plekken in Groot Brittannië gevonden.
Dat spel is een gewoon bord waarop stukken werden geplaatst. Er zijn echter ook Tafl-spellen gevonden met een gaatje in het midden van elk vak om stukken in pinnen. Wanneer later zo’n spel wordt gevonden van 8 x 7 ontstaat een discussie onder historici over de vraag of het een variant is of eenvoudig een onzorgvuldig gemaakt spel.
Er zijn meer vondsten van spellen die met zekerheid of waarschijnlijkheid een tafl-spel zijn, oftewel een strategisch bordspel.
Strategisch bordspel, vosspelen
Hierboven noemden we al Halatafl, een vossenspel. Dat is een Noors spel waarbij de ene speler de vos is en in het spel de schapen van de andere speler moet veroveren. In andere landen duikt het spel op met een vos die ganzen of kippen moet veroveren. In Nederland werd het een spel van een wolf en kippen, evenals in Italië.
Niet alleen de dieren verschillen per land, ook het aantal dieren en de vormgeving van het bord kunnen verschillen. En er zijn zelfs landen waar het spel niet ‘vos en schapen’ of ‘schapen en wolf’ wordt genoemd, maar ‘schaken’. Dat geeft wel aan dat de spellen dicht bij elkaar liggen.
Dat geldt ook voor dammen, het andere bekende strategische spel. Want in de meeste spelregels van het vossenspel verovert een vos of wolf het schaap of andere dier door eroverheen te springen naar een leeg vak.
Online spelen, of iGaming
Wat vooral leuk is aan de rapportages van historici over de oude bord- en gokspellen is dat het raakt aan of onderdeel is van de geschiedenis van gokken. Die wordt immers doorgaans gelegd bij kaart- en dobbelspellen. Maar de oude bordspellen, waarvan sommige ook met dobbelstenen worden gespeeld, horen daar zeker bij.
Niet allemaal, en de aanwezigheid van dobbelstenen zorgt ook daarbij tegenwoordig weer voor discussie. Want kan zo’n strategisch spel met dobbelstenen ook een kansspel zijn. Zo’n discussie is er bijvoorbeeld over Backgammon, een eeuwenoud bordspel uit het Midden-Oosten. Is het een strategisch gezelschapsspel of een kansspel, bijvoorbeeld omdat het tegenwoordig ook in het casino wordt gespeeld.
En kan bijvoorbeeld roulette, een tafelspel, niet ooit zijn voortgekomen uit een bordspel. Waarbij de ogen van meerdere dobbelstenen werden vervangen door een wiel met 36 getallen.
Aanvullende informatie
Voor bovenstaande is geput uit het werk van meerdere wetenschappers die onderzoek doen naar oude bord- en gokspellen. Naast de genoemde Martha Bayless en Susan Youngs bijvoorbeeld Helene Whittaker, Ulrich Schädler en Eddie Duggan.
Over diverse Tafl-spellen zijn ook boeken geschreven. Vooral over het Hnefatfl, het vossenspel. Dit oude Noorse spel houdt meerdere wetenschappers al lange tijd bezig. Bijvoorbeeld Damien Walker schreef in 2014 een boek waarin hij de historische bronnen bespreekt. Anderhalf jaar later kwam hij ook met een introductie voor het spelen van het spel. Want Hnefatafl is tegenwoordig gewoon als bordspel te koop, met regels zoals ze volgens archeologen zouden moeten zijn geweest.
In Azië kennen ze het eeuwenoude strategische spel ‘Tigers and Goats’. Dat lijkt veel op het vossenspel. Het wordt gespeeld met drie tijgers en zestien geiten.
De foto in de header toont een schaakspel met daarbij het spel Hnefatafl .
Enkele onderzoeken
Een recent onderzoek uit 2023 van Burke en Tennenhouse, ‘Forced Capture Hnefataf’ (pdf)
‘Thousand Years old game Tigers and Goats is still alive’, een analyse uit 2018 van Agarwal en Lida (pdf)
Oskar Spjuth schreef in 2012 ‘In quest for the lost gamers’ over een zoektocht naar bordspellen in de IJzertijd (pdf)
Peter-Michaelsen keek in 2010 naar het spel Dablo, een oud spel van de Sami (voorheen Lappen genoemd) (pdf)
Helène Whittaker deed in 2007 ook onderzoek naar bordspellen en speelstukken in de IJzertijd (pdf)
En Ulrich Schädler gaf in 2007 ‘New Light on the History of Ancient Board Games’ (pdf)
Rene duikt het liefst compleet in een onderwerp. Dat doet hij vanuit een brede interesse en grote nieuwsgierigheid in verschillende onderwerpen. Hij legt hij het liefst onderzoeken naast elkaar over gokproblemen. Zo puzzelt Rene op een wiskundige strategie en schrijft dit uit tot een helder verhaal. Rene verbindt graag iGaming met andere thema’s waarmee OnlineCasinoGround zich onderscheidt.
